Lehkhabu: Mizote Ramhuai Hriatdan
Ziaktu: T. Nghakliana, Lunglei, Venglai
Published: October 1, 1983

Ramhuai Tha Chite

1. Sihai

Kan pi leh putena ramhuai zinga nunnem leh zaidam bera an lo sawi thin chu Sihai an ti a ni. Rampalaileng leh daibul hnaiah an awm deuh ber thin. An pianhmang chu naupang duhawm tak ang hi an ni a, hmeichhiate pawh an awm ve bawk. Hmanlai chuan mipa naupang duhawm leh lukir deuhte hi chu, ‘Hei te Sihai pa i an reuh hi maw le’ an lo ti thin a ni.

Ramhuai naupang nge an nih a, ramhuai te chi hrim hrim tih erawh chu an sawi thei chiah lo a ni. Mahse chak tak tak an ni a, mihring hi chu patling pawh duh duhin min chinglet tawp tawp thei vek a, mi tihnat erawh chu ching lo niin an sawi. Hmuhtlang khua Pu Rengchhunga pawh amah chauhvin ramah a riak a, a muthilh hlanin Sihaite chu an lo kal a, A han harh chuan mak a ti hle mai a. Naupang mai niin a hria a, han vau vel a tum a, mahse anni chuan an duh duhin an chinglet ta tawp tawp mai a. A hnap khirte an kheuhsak bawk a. Tih erawh chu an tina lova, mak a tih thu a hrilhfak a ni. Amah hi mihlim a nih vangin a hlau hranpa lem lo a ni.

2. Maimi

Maimi hi ramhuai tha leh hlauhawm lo pawla mi bawk an ni. Muthilh hlana mi lo zial emaw thawhat tir emaw an chin thin a, mi tihnat erawh chu an hmang lo. Chutiang an nih avang chuan naupang hote an cho thin a, puanin an inzial hnan tlat a, chhuatlaiah te an mu a, “Maimi aw mi zial mi zial” tiin an ko thin a. Hmanlai chuan naupangho hian hetianga tih hi intihhlim nan tak an hmang thin a ni. Cho chhuah emaw leh koh chhuah emaw chu an har phian a ni ang, cho chhuak ta sawi tur hria an awm lo. Mahse awm ngeia ngaihna zawng an lo nei thin a ni. A pianhmang awm pawh sawi thei an awm lem lo.

3. Rau

Rau pawh hi ramhuai hlauhawm lo pawla chhiar bawk an ni. Invel leh daibul, naupangho chet tlat phakna vel hi an chenna ber a ni thin. Mi thil duhlaite hi an thuhruksak thin a, zawn nek a ngai thin a ni. Anmahni tih lungawidan chu a ho angreng khawp mai. Thil bona lai velah khan maimitchhing tlat chungin, “Rau aw mi chhuah mi chhuah, mi chuah loh chuan I pi pawngpui ka halkang ang e” tiin vawithum han chham ila an rawn chhuah ve mai thin a ni. A vauva vau a nih zawk mah chu maw.

Thilmak ve tak chu a ni naa hetianga han tih ngai hi chuan a hmaa kan lo zawn kan lo zawn hnuah pawh khan kan thil hloh kha a lo awm ve leh mial mai thin a ni. An rawn chhuah tak tak ni te pawhin naupanlai chuan a ngaih ve theih viau thin.

Tin, mi thilti thalai lo tibuai a, mi lo mawlhte hi an hmang bawk thin. Chutianga min mawlh chuan kan thil thiam zawng takte pawh kha kan tisual kan tisual thin a ni. Chu lo lehah chuan mi zubilh that te hi zen an ching thin a, an lo zen chuan zu chu a chhevek thin a ni. Hmanlaia Mizoten chawn leh lam khuangchawi te kan chin thin laia naupangho chhipawng tlawh pawhin an thil dil pe duhlote chu hetiang hian an hauzui thin a, a rualin a chham dual dual thin a ni. Chhipawng tlawh tih hi mi thenkhat chuan “min pawng tlawh” an ti bawk.

Thi ang che, thi ang che,
I ngal ngetin thi ang che,
I zu, rauvin zen rawh se, tiin

Chutiang chu an nungchang pakhat a nih avangin sazu (zuin) zingah pawh thil dahthat lo khawih chingpen hmang tak mai, sazu tih pawh niawma mawilo hiala lo awm thin leh amah hmuh leh thah har tak mai si hi, ‘Zurau’ tiin kan vuah ve nghe nghe.

Rau zingah chuan Hauhan Nu, mi thenkhatin Haihan Nu an tih bawk hi a lar ber a ni awm e. Nu thatchhe tak leh nawmsip ngaina deuh mai a ni a. Zawn hi nuam a tihzawng tak mai a ni, an ti. Thil tihbo changte hian Hauhan Nu zawnna hi hnangin han siam ila, chumi zawn chung chuan zawng ta ila hmuh a awlbik a ni, an ti. Hei pawh hi ngaihbel tur ting chuan hmuh phahnan an hmang ve fo bawk thin zu nia. A rawn chhuh tak tak pawh a ni mahna.

4. Rawt

Kan pi leh putena ramhuai zinga dawih bera an lo sawi thin chu ‘Rawt’ an tihho hi an ni. An pianhmang leh nihphung engmah phei chu sawi thei an awm lova, nimahsela, lova riah naah te hian mi tihthaih tumin an rawn kal ve thin a ‘Rawt, rawt, rawt’ tiin an rawn hram noh noh thin a ni. Mahse, an dawih em avangin zawite pawha thawm han neih hlek chuan an tlanchhe leh daih mai thin a ni. Mihringte chungah thil pawi engmah an khawih ngai lova, hlauhawm awm pawhin an khawsa ve ngai bawk lo a ni.

5. Khualtupui

Khualtupui hi ramhuai hlauhawm lote zinga chhiar an ni. Mihring hriat tura an thawm neih dan deuh ber chu thlamte an sawi chiam thin a, anmahni tak inlan lem lovin an kiang leh mai thin a ni. Thum deuh hlet hlut hian, “Khualtupui kan si lo maw” tiin an phun bul bul thin a ni an ti. Mihring tihnat leh an pawi sawi erawh chu an hmang lem lo a ni awm e. Hmanlaiin Darzo velah pasaltha huaisen tak mai Nohuaia a awm a. Sa a kap thei hle bawk a, zukpui phei hi chu chi thah theih a inring hial e, an ti a. Nohuaia chu khualtupuiin an hlau hle niin an sawi. Khualtupui an rawn kal tawh hi chuan, ‘Khawinge Nohuaia kha han ko teh u’ an tih phawt chuan an kiang duak zel mai a ni.

6. Hmuithla

Hmuithla hi ramhuai ang a ngaih theih ve, mahse mihring ang taka ralkhat deuhva inlar thin niin an sawi. Hlauhawm lo te zinga chhiar an ni a, an rawn inlar chang pawhin hnaih theih pawh an ni lova, pan hnaih dawn chuan hmuh loh karin an lo bo leh mai thin a ni.

7. Khuavang

Khuavangho pawh hi kan pi leh pute chuan ramhuai thami nia an lo ngaih thin an ni. Mihringte pawh hi min enkawlin min veng thei hial niin an lo sawi thin. Pangti khawimaw laia thil dum te tak tete awm thin pawh hi khuavangin min hriat hran theihna tur emaw, engemaw vanga min lo chhin chhiahna niin an lo ngai a, a hmingah pawh Khuavangchhinchhiah an lo vuah a ni. Naupan lai chuan luah thil engemaw bawlhhlawh a lo awm palh chuan “Lu chunga dere dere, khuavangin chhinchhiah chhinchhiah” tiin kan in aukhum thin a. Hei hi Mizo naupangho infiamna leh intihhlimna chikhat a ni fo thin.

Kan kiang velah te hian hmuh theih si lohvin an khawsa ve a, mihringte ang bawkin nupui pasalte pawh an in nei ve a, chhungkuate pawh an din ve thin niin an lo sawi a ni. Mihring bula an rawn kal hnaih chang hi chuan mihrihngte tawng hi an phal lova, an sawi turte hi an theihnghilh tir thin a ni an ti. Awmkhawmnaa titi mar mar lai kan han ngawih rual thap hi chuan ‘Khuavang kal lai’ kan ti thin a ni.

Pitar angin an inlar deuh ber thin a. A lung tihawi chuan mal min sawm thei a, an duh loh zawng tih chuan min tichher thei a ni. Liandovate unau pawhin an thlawhlaia choak rul put an lo au thla a, an thlamah changel hnahin an tuam tha a. Chu rul chu khuavang fa a lo ni reng mai a, khuavang pitarte chuan lawmthu sawi nan an buh a tihpun sak ta vak a ni, tiin an lo sawi thin a ni. Chuta tang chuan a ni maithei e, rul chi khat khuavangrul kan tih pawh hian a hming a lo put tak ni.

Kan pi leh pute khan ram leilung thleng pawh hian khuavangte hian an lo remfel niin an lo ring chek a ni ang chu. Luikar te, tlangdung leh kawnte hi ‘Khuavang rikham sa’ an lo ti thin a. Lo rite pawhi hi hetiang bawhchhe lutuk hi chuan an lo kham ngai lova, thil thiang lo hialah an lo ngai thin a ni. Pathian ang dawn dawna ngaihnate pawh an lo nei hial a. Inthawina pakhat Vanchung khal an hmannah phei chuan thiamhlaah pawh an lo chham tel thin a ni. Amaherawhchu, ramhuai thachia an lo ngaih avangin a hranpa taka an hnena inthawina an nei lem lova, tihlungawi tuma thil hlante pawh an nei chuang lem lo. Engemawi manganna leh lungngaihna tawh changte hi chuan inhnem nan tak an hmang a “Khua leh vang a awm ang a, eng em kan ti lovang chu” tiin an lo intawng thlahmuan thin a ni.

8. Lasi

Kan pi putena ramhuai thamia an lo chhiarho zingah chuan Lasi hi a lar ber leh an chanchin an lo hriat tam ber an ni. Nula hmeltha tak tak an ni a, tar emaw naupang emaw an awm an sawi ngai lo. Ramsa leh ranvulh chunga thuneitu an an ni thung. Ramtinah hian awmin an ring tak naa, an hmunpui ber nia an ngaih chu Lurh leh Tantlang vel khi a ni. Pasaltha ram chhuak hi an lo en ngun thei em em mai a. An ngaihzawngte hnenah chuan an inlar a, neih atan te pawh an thlem thin a ni. Chutianga nupui pasala inneite chu inzawl an ti a. An zaw’te khan sa kah tur hi an rawn khalh sak a, an lo kap mai thin a. Chuvangin Lasi zawlte chuan sa an kap thei em em thin a ni.

Lasi nulaho chuan “Tlangval hmel tha tak mai silai kenga, iptepui leh diartial nena luidung lungpui chunga til bichhek chhang chang maia an han perkai thauh thauh thin hi chu zawl palh an awl ngei mai” tiin an sawi ve laih laih tin e, an tia lawm. Ran vulh chungahte pawh hian thu an nei tho va, ran piang zinga a tha fawr bik awm thinte hi ‘A Lasi siam’ an ti thin a ni. Chutiang ran ngat chu an thangduangin an hmuingil bik thin an ti a, an duh deuh bik nghe nghe thin a ni.

Lasi ho chungchangah hian thawnthu leh titi pawh a tam hle mai. An lalpa chu Lalchungnunga a ni a. Lamsial khuaa Lianchea farnu Chawngtinlerhi chu a ngaizawng a, nupui atan a duh em em mai a. A hote a diltir ta a. Lianchea mumangah hian Lasiho chuan chu kawrruam khat lai ramsa hi an lo entir a, an lalpa Lalchungnunga nupui atan a farnu chu neih a phal chuan chung ramsa chi hrang hrang chu an kah tir ang tih an lo hrilh a.

Hmanlai chuan pasaltha sa kap theite hi an ngaihsan em avangin Lianchea pawh chuan a farnu chu a lo phal ta mai a. Tichuan an unauva an fehnaah thlam chunga thilpho a seng laiin Lasiho chuan Chawngtinlerhi chu an hringlak ta daih mai a. Lalchungnunga nupuiah chuan a awm ta a ni, an ti. Lasi hovin an lalpa mo an lawmdan vel chu zawlnei hovin ‘Zawl zai’ an tihah pawh hla an nei nghe nghe a ni.

Lurhpui ami, Tanpui ami,
Tuan in rel emaw
Tuan kan rel love,
Lalchungnungan Laimi a man e,
Serhkhua a kham e, tiin

Chawngtinlerhi chu Lasi lalnuah chuan a awm ta a, ramsa leh ranvulh zawng zawng chungah chuan roreltu leh lalber a lo ni ta a ni. Chuvangin kan pi leh puteho chuan sa an kahte hian Chawngtinlerhi pek niin an lo ngai thin a.

Nimahsela, Chawngtinlerhi chu a inchhir em em thin niin an sawi. Titi pakhatah chuan hmanlaiin pa pakhatin an sa channah hian thil engemaw a theihnghilh a, a la turin a zuk kir leh a. An sa channa hmunah chuan Chawngtinlerhi leh a hote chu an lo tap thar thar mai a, Chawngtinlerhi chuan puan lu khup chung hian,

Arthla sirte duh vang a,
Kan nu chundurh, ka ramtin fangi,
Enga ka phal ta kher kher kha

a lo ti keuh mai a. A thil theihnghilh pawh chu a la ngam ta chuang lova, chuta tang chuan sa channa hmunah engpawh theihnghilh sela kir leha lak an duh ngai ta lova, hun danga lakah an khek mai thin a ni. Sa aih reng reng hian arthla hi sa luah khan an thiat fer thin a, chu chu Chawngtinlerhi chuan a lawm em em niin an lo ngai thin a ni. Chawngtinlerhi chuan mihirng ang bawkin puante hi tah ve thinin an sawi bawk a. A tlangban chu, Lurh leh Tanah a siam a, Lunglei piah deuh Zopui tlang bula tlang chhip phirah hian a puanbulthut chu a siam a. A bangtu atan chuan Murpui a hmang a, chak zet zet hian an bang fua fua mai a ni, an ti. Chu mi avang chuan chu tlang hmingah chuan Chawngtinlerhi puanthin Tlang an ti nghe nghe a ni. Tak tak ni ang maw le? Kan pi leh puteho chuan taktak niin an lo ngai thin a, hlaahte pawh an lo chham tel reng thin a ni. Kaihhlek hla pakhatah chuan hetiangin an lo siam a

Dawn zel ila Murva mah hian
Ka chung thangvan zawlan,
Chawnglerh tahpuan a bang an ti,
Nang ngaih ka bang thei lo

Aw, min hnem la I zun ngai vala,
Ka tah sei tur dawn ve la,
Lungduh tlaidang darang lawmlai bangin,
Valrianga min hnem la

Hmanlaia Lasi zawl an sawi zingah chuan Lamsial khua Thasiama hi a hmingthang ber a ni awm e. A lasi zawlte chuan an malchungah an chawimu a, “Khai le, Thasiam duhthu han sam teh le” an ti a. Khawvela duhthusam famkim ber ni hial awmin a han chham ta zat zat mai a. Mahsela, fa a lo sam hmaih hlauh mai a. A dam chhung nun a khawih khawlo zo ta a ni. Fa a nei thei ve ta lova. Mathusela dam chen dawn lai a dam a, a habal ngawt pawh Paiper khat lai a khawl khawm a. Nimahsela, fa a neih ve loh avangin thangtharho nun ning ringawtin a thi ta a ni. Fa lo sam tel ni phei sela chuan tun thleng pawh hian a la dam hnai thei a, khawvel record Mizo faten kan khum dawn a lo ni reng mai a, a pawi hle a ni.

Titi pakhatah chuan heti hian an sawi thin a ni. Hman lai hian pathlawi pakhat leh tleirawl hi an ramchhuak dun a. Tlangdung pakhatah hian nula pahnih hi an va hmu hlawl mai a, pakhat zawk chuan Dar Em mawizet hi a phur a, puan mawi tak a sin bawk a, ralkhat deuhva an awm lai chuan heti hian thil a ruahman ta a. A pathlawi zawk chuan, “Khai le, saw lasi nula an ni ngei mai le, I zawl ang khai. Keiin a hmeltha zawk, em mawi tak phur saw ka zawl ang a, nangin a pakhat zawk saw zawl ang che aw” tiin a duh a thlang ta a. A rawt ang ngei chuan an va kal hnai a, zawl atan an va thlem ta a. Anni pawh chuan an lo remti ve mai bawk a. Tichuan an zawlte ve ve chu an kal hranpui ta a.

Nimahsela, a upa zawk chuan a duh a lo thlang sual hle mai a lo ni a. Tleirawl zawk zawl kha Lasi nula a lo ni a, tlangkhan nuam lamah an kal a, sa a kahtir ta zawt zawt mai a. A upa zawk zawl ve kha chu Phung nula a lo ni a, kawr ruam lamah a chhukpui sauh sauh va, tumbu khanengte hi an satthla ve ta mai mai a. A duh leh a namthlu a, a chilphuan te chu a tla ta nual nual mai a ni, an ti. Heta tang hian Mizovin phungzawl kan tih hi a lo chhuak ta a ni maithei e. Duhthlanna pawh hi mi vanduai tan chuan vanduaina belhchhahtu a lo ni thei a ni tih a chiang hle mai.

Titi dang lehah chuan heti hian an sawi bawk. Hmanlai hian Buizova hi Tantlang velah a ramchhuak a, kham chhawrdawhah hian Lasi nulaho hmeltha deuh deuh mai hian puan an lo tah hlawm a. Buizova chu tlangval hmelchhe tak a nih avangin nupui pawh a hmu zo lo a ni a. Mahse nula hmeltha tak tak a va hmuh chuan tlangval ve lem ta chuan a ngaizawng ta hle mai a, a va rim ta hlawm a. Lasi nulaho chuan an lo kawm hlim thiam bawk a, sapel ngaihsak lek lo chuan a rim nileng ta zawk mai a. Lasi nulate chuan Buizova chu nula lem dan velte an hrilh ta a. Zaithiam dante an zirtir ta a. Chuta tang chuan Buizova chuan zai chu a thiam ta em em mai a ni. Khua chu a lo tlai ta hle a, mahse hawn pawh chu a ngaihsak lem lova. Nakinah chuan Lasi nulaho chuan an puanbu an zial sawk sawk a, lungkeh karah chuan an luhsan ta dial mai a, hrilhhai zetin a awm ta mai a.

Hawng tur chuan a kalchhuak ve ta a. Mahse khua a lo thim dawn ta mai si a, a mangang chuan heti hian hla a siam a, a han sa ta a

Ni tla chiai e, chhuihthang ka kalna,
Siali lengin ka khua min thlen u,
Siali lengin ka khua min thlen chuan,
Chun tawnah leiang ka hril ngei ang, tiin

Chutiang taka a mangan thu a han chham chuan Lasiho chuan an khawngaih ta hle mai a. Nula pakhat chu an pa chuan Buizova thlah tur chuan a tir ta a. A han kal a, thilsen tha tak tak, tamfe hi a pe a, “Hei hi I kalna turah paih zel la, I kalna a en zel dawn nia” a ti a, a kirsan leh ta mai a. Tichuan Buizova chuan a kalna turah chuan chu thilsen chu a han paih a, a kalna tur chu a en a, a kal ta a. A ral veleh a dang kha a paih leh zel a, in chu a hang thleng ta hlawl mai a. In a han thlen chuan a thil paih kha pakhat chuah a nei tawh a. A han enchian nak chuan Thipui sen tha deuh mai hi a lo ni a, a ui leh hle mai a. Mahse a dang kha a lo paih zo tawh si a, tihngaihna a awm ta lo a ni. Chuta tang chuan Buizova chuan zai a lo thiam ta em em mai a, khawvela zaithiam ber a lo ni ta a ni, an ti.

Heng lo pawh hi Lasiho chanchin sawi tur tam tak a la awm a, sawi vek sen pawh a ni lo. Tunlai thleng pawh hian Lasi zawl niawm tak sawi tur chu an la awm ta fo mai. Nimahsela ka sakhua nen a inrem tawh loh avangin engahmah kan ngai ta lem lova, thil duhawm lo lamah kan ngai ta zawk a ni. Ramsa leh ranvulh chungchangah pawh Lasiho chu kan lo hnawl ta a, engkim hi Pathian siam leh ruat an ni zawk tihte kan lo hrefiah ta a, a engthawl thlak ta hle a nih hi. Kan Kristian hmasa hote pawhin Salu lawmna hla heiti hian an lo siam ta zawk a nih kha,

Zion ni a lo en hma chuan
Hnam zetin hian,
Sa hi buannelah an piang a,
Chawngtinlerhin a siam an ti
Imanuela Lal siam a lo ni
Kan tan a rawn phal thin
Lal hmangaih kan chang e

9. Pheichham

Pheichham hi ramhuai thamia ngaih an ni tak nain hlauhawm ve tak chu an ni. Ke khingkhat chauh nei an nih avanga pheichham tih an ni a, thenkhat chuan pheikhat an ti bawk. Amal ngawta awm chi an ni a, rampalaileng leh luidungah te hian an awm deuh ber thin niin an sawi. Ke khingkhat chauh nei an nih avangin tluksual leh chetsual an ching hle a, chutiang hunah chuan an tho leh lawk thei thin lova, tanpui hlauh chuan an lawm hle thin a, “Enge I duh?” tiin min zawt var thin a ni, an ti. Chutiang hun chu kan pi leh pute chuan duhthusamna hun remchang tha ber nin an lo sawi a ni. Kan sawi apiang chu a neih theihin a nih theih niin an sawi thin. Chutiang a nih avang chuan rinloh taka miin vanneihna leh thil tha an lo chan thut hian “Pheichham man reng reng a ni alawm” kan inti thin a ni.

Nimahsela hetiang hunah pawh hian fimkhur chu a ngai hle tho va, sawi sual palh hlauh chuan chhiatna leh thil pawi tak a thleng ve thei thin a ni. Hmanlaiin pa pakhat pawhin pheichham tlusual a kaitho va, “Engei I duh?” tiin a lo zawt a ni awm a. A hmanhmawh lutuk a tawngsual ta hlauh mai a, “Thih theih loh, nat theihloh” tih a tum a mahse “Thih theih loh dam theih loh” a ti ta tlat mai a. A dam thei si lova, a thi thei bawk si lova, hrehawm tuar reng rengin a khawsa ta e, an tia lawm. Thil vanneihthlak ni bawk mahsela fimkhur ngai tak zawng a ni.

Pheichham tlusual kaihthawh hi thil harsa leh huaisen ngai ve tak ni tur a ni awm e. An hmel landan a tihbaiawm hle niin an sawi. Hman deuhlai khan Pukpui khua pa huaisen ve tak mai Pu Chhangkunga pawhin luidungah a hmu a. A kalna lam turah hian lungpui chungah a lo ham leh ut ut mai thin a. A hlau hle. A hmu chiang bawk ni tur a ni. A hnu lamah chuan khaw danga putar pakhat a a hmuhin a Pheichham hmuh a anzia a sawi thin a, “Sawi mi ang deuh chiah saw a ni e” a ti thin a ni. Helam kawnga vanneihna khum tur pawhin hian pa huaisen deuh nih a ngai niin an sawi thin.

Mizote hian titi mak pui pui hi kan ngah ve hle mai a. Baichi khuaa Seipuia a lal laiin an khuangchawinaah zankhat chu pheichham a rawn tel ve a. A thim lam hlir a hawi a, lam a thiamin hla hril vel lah a thiam si a, an hlimpui hle mai a. Tuman an hriat si loh avangin pa pakhat chuan hriat chian a duh ta a, meichher in a han en thut mai a, chhuat awngah a putthla ta daih mai a. An zuk enzui chuan hniak khingkhat chauh an hmu a, Pheichham a nih an ring ta a ni. Hei thil hi a mak viau na a, tak tak niin upaho chuan an sawi thin a ni.

Thlalak Source: Tawnmang Lasi by Mami02 – Link